Aviation physiology
بتدریج که انسان در هواپیما ، در کوهنوردی و در سفینه های فضایی به ارتفاعات بلندتر و بلندتر صعود کرده است درک اثرات ارتفاع و فشار پایین گازها و نیز چندین عامل دیگر از قبیل نیروهای شتابی و بی وزنی بر روی بدن انسان بطور فزاینده ای اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
فشار جو در ارتفاعات مختلف
در سطح دریا فشار جو 760 میلیمتر جیوه ، در ارتفاع 3000 متری فقط 523 میلیمتر جیوه و در ارتفاعات 15000 متری 87 میلیمتر جیوه است. این کاهش فشار بارومتریک علت اصلی تمام مسائل ناشی از هیپوکسی در فیزیولوژی ارتفاعات بلند است زیرا بتدریج که فشار بارومتریک کاهش می یابد، فشار سهمی اکسیژن به همان نسبت کم می شود و در کلیه اوقات اندکی کمتر از 21 درصد فشار بارومتریک کل باقی می ماند.
اثرات حاد هیپوکسی
بعضی از اثرات حاد هیپوکسی با شروع در ارتفاعات تقریبا 3600 متری عبارتند از خواب آلودگی ، بی حالی ، خستگی روانی و عضلانی ، گاهی سردرد ، ندرتا تهوع و گاهی احساس خوشی. تمام این علایم در ارتفاع بالاتر از 5400 متری به مرحله پرشهای عضلانی یا تشنجات پیشرفت کرده و در بالاتر از 6900 متری به اغما می انجامد. یکی از مهمترین اثرات هیپوکسی کاهش قدرت روانی است که قضاوت ، حافظه و انجام حرکات دقیق را مختل می کند.
سازش با فشار اکسیژن پایین
هرگاه شخصی برای چندین روز ، چندین هفته با برای سالها ادامه مطلب... در ارتفاعات بلند اقامت کند با فشار اکسیژن پایین سازش بیشتر و بیشتری پیدا می کند. بطوری که فشار اکسیژن پایین موجب اثرات زیان آور کمتر و کمتری در بدن می شود و لذا شخص قادر می شود که بدون بروز اثرات هیپوکسی کار سخت تری را انجام دهد یا به ارتفاعات باز هم بلندتری صعود کند. روشهای اصلی که این مصونیت حاصل می شود عبارتند از:
▪ افزایش شدید تهویه ریوی
▪ افزایش گویچه های قرمز خون
▪ افزایش ظرفیت انتشاری ریه ها
▪ افزایش تعداد رگهای بافتی
▪ افزایش قدرت سلولها برای به مصرف رساندن اکسیژن با وجود فشار پایین اکسیژن.
نیروهای شتابی در سفرهای فضایی
برخلاف هواپیما ، سفینه فضایی نمی تواند چرخشهای سریع انجام دهد. بنابراین ، شتاب گریز از مرکز اهمیت زیادی ندارد مگر اینکه سفینه فضایی چرخشهای غیر عادی پیدا کند. از طرف دیگر ، شتاب هنگام پرتاب سفینه و آهسته شدن سرعت هنگام فرود سفینه که هر دو از نوع شتاب خطی است ممکن است فوق العاده عظیم باشد. هنگام آهسته شدن شتاب در جریان ورود سفینه فضایی به جو نیز مشکلاتی بوجود می آید. شخصی را که با سرعت ماخ (سرعت سیر صوت و هواپیمای سریع) پرواز می کند میتوان بدون خطر شتابش را در یک مسافت 200 متری آهسته کرده و به صفر رساند.
در حالی که شخصی که با سرعت 100 ماخ پرواز می کند، نیاز به مسافتی حدود 16000 کیلومتر برای رساندن سرعتش به صفر دارد. دلیل اصلی این اختلاف آن است که مقدار کل انرژی که باید در جریان آهسته شدن سرعت دفع شود متناسب با مجذور سرعت است که به تنهایی مسافت مورد نیاز را در10000 برابر می کند. اما علاوه بر این ، هرگاه آهسته شدن سرعت مدت زیادی طول بکشد نسبت به هنگامی که آهسته شدن سرعت مدت کوتاهی طول بکشد انسان می تواند آهسته شدن سرعت بسیار کمتری راتحمل کند. بنابراین آهسته کردن سرعت از سرعتهای بسیار زیاد بایستی با آهستگی بسیار بیشتری از آنچه برای سرعتهای آهسته تر مورد نیاز است، انجام شود.
نیروهای کاهش دهنده شتاب در پرش با چتر نجات
هنگامی که یک چتر باز از هواپیما بیرون می پرد، سرعت او در ابتدا دقیقا صفر متر در ثانیه است. اما سرعت سقوط او به علت نیروی شتاب ثقل پس از یک ثانیه 9.8 متر در ثانیه و پس از دو ثانیه 19.6 متر در ثانیه خواهد بود و به همین نسبت افزایش خواهد یافت (اگر هیچگونه مقاومت هوا وجود نداشته باشد). نیروی کاهش دهنده شتاب ناشی از مقاومت هوا که تمایل دارد سرعت سقوط را کاهش دهد نیز زیاد می شود. سرانجام نیروی کاهش دهنده شتاب ناشی از مقاوت هوا دقیقا با نیروی شتاب ثقل متعادل می شود، بطوری که بعد از سقوط برای حدود 12 ثانیه و طی مسافتی حدود 420 متر ، شخص با سرعت نهایی 175 تا 190 کیلومتر در ساعت در حال سقوط خواهد بود.
محیط مصنوعی در سفینه فضایی مسدود
چون در فضای کیهانی هوا وجود ندارد لذا باید یک اتمسفر مصنوعی توام با سایر شرایط اقلیمی در سفینه بوجود آورده شود. مهمتر از همه ، غلظت اکسیژن باید به اندازه کافی بالا و غلظت کربن دی اکسید باید به اندازه کافی پایین باقی بماند تا از بروز خفگی جلوگیری شود. در بعضی سفرهای فضایی اولیه یک جو داخل سفینه ای محتوی اکسیژن خالص با هوای طبیعی 260 میلیمتر جیوه بکار میرفت. اما در سفینه رفت و برگشت یا شاتل فضایی گازهایی تقریبا برابر با هوای طبیعی یعنی با نیتروژن به میزان 4 برابر اکسیژن و فشار کل 760 میلیمتر جیوه بکار می روند.
در مورد سفرهایی که بیشتر از چندین ماه طول می کشند حمل ذخیره کافی اکسیژن و مقدار کافی ماده جذب کننده کربن دی اکسید غیر عملی است. به این دلیل تکنیکهای گردش مجدد برای استفاده از اکسیژن مصرفی پیشنهاد شده اند. پاره ای از روشهای استفاده مجدد بستگی به اعمال فیزیکی خالص از قبیل تقطیر و الکترولیز آب برای آزاد کردن اکسیژن دارد. روشهای دیگر بستگی به اعمال بیولوژیک از قبیل استفاده از جلبکها با ذخیره کلروفیل زیادشان برای تولید مواد غذایی و همزمان با آن آزاد شدن اکسیژن از کربن دی اکسید بوسیله فتوسنتز دارند.
بی وزنی در فضا
کسی که در یک ماهواره مداری یا سفینه بدون شتاب قرار دارد احساس بی وزنی خواهد کرد. به این معنی که به سوی کف ، اطراف یا سقف سفینه کشیده نمی شود، بلکه صرفا در محفظه داخل سفینه شناور باقی می ماند. دلیل این امر وارد نشدن کشش نیروی ثقل بر روی بدن نیست. زیرا نیروی ثقل هر جسم آسمانی نزدیک کماکان بر روی بدن عمل می کند.
اما باید دانست که نیروی ثقل توسط نیروی گریز از مرکزی گردش مداری سفینه که بطور همزمان بر روی سفینه و شخص هر دو عمل می کند متعادل می شود. بطوری که هر دو توسط نیروی شتاب دهنده دقیقا یکسان ودر یک جهت واحد کشیده می شوند. به این دلیل شخص صرفا به سوی هیچیک از جدارهای سفینه فضایی کشیده نمی شود.